ฮีตสิบสองอีสาน

โดย บุญจันทร์  เพชรเมืองเลย

         ในปัจจุบันประชาชนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือนั้นยังคงยึดถือปฏิบัติประเพณี ๑๒ เดือน หรือที่เรียกกันในภาษาอีสานว่า  “ฮีต ๑๒” กันอยู่ ซึ่งได้สืบทอดกันมาตั้งแต่โบราณเป็น จารีต ประเพณี ความเชื่อและพิธีกรรมต่างๆ ที่สั่งสมกันมาต่อเนื่องอย่างยาวนาน และในแต่ละครั้งเมื่อถึงประเพณี ๑๒ เดือน ก็ได้มีการรำแบบพื้นเมืองอีสาน เพื่อถวายแก่ “ผีฟ้า ผีแถน” ซึ่งชาวอีสานเคารพนับถือว่าเป็นเทวดาเพื่อมาดับทุกข์เข็ญหรือทำลายล้างอุปสรรคทั้งปวง และสามารถที่จะช่วยเหลือมนุษย์ที่เดือดร้อนได้ ดังตัวอย่างกลอนลำประกอบภาพดังต่อไปนี้

ผู้ประพันธ์ บุญจันทร์ เพชรเมืองเลย 1 มกราคม 2556

(กลอนขึ้น ) 
                ละขอบูชาองค์เทพไท้  สิ่งศักดิ์สิทธิ์ในโลกา  เทิงชั้นฟ้าจ่งมาเบิ่ง  พญาแถนส่องเถิง  เห็นความทุกข์ยากฮ้อน  ขอวอนเจ้าเฝ้าปิ่นปัว  ไผ๋ปวดหัวมัวเก้า  ให้เซาส่วงสุขใจกาย ความเจ็บป่วยผ่อนคลาย ย้อนพ่อแถน คุ้มครองไว้ ฮีตสิบสองเฮาเลยได้ ยึดเหนี่ยวใจบ่ไลห่าง  ซุมลูกหลานได้ย่าง  ตามฮอยปู่ย่าเจ้า ฮีตคองเค้าแม่นเก่าเดิม เสริมความงาม  เออๆๆๆ..ละนา

ฮีตที่ 1 บุญเข้ากรรม

                              (ฮีต ๑)            พอถึง / เดือนเจียง             ชาวบ้านเลี้ยง/ผีแถน
                                                 เป็นการ / ทดแทน                  เลี้ยงแถน/ ปู่ย่า
                                                 สังฆ / เจ้า                            ได้เข้ากรรม / ทำมา
                                                 เข็นข้อง / บ่แล่นหา                หากว่าถือ / ฮีตคอง

ฮีตที่ 2 บุญคูณลาน

                                 (ฮีต ๒)             เดือนยี่ / คูณลาน                  ข้าวเปลือกทาน / ร่วมกัน
                                                   เชื่อมสาย / สัมพันธ์                     ช่วยกัน / ปองดอง
                                                    บูชา / ไหว้                               สู่ขวัญข้าว / พูนกอง
                                                    ฮ่วมกัน / ฉลอง                         ให้ถืกคอง / ประเพณี

ฮีตที่ 3 บุญข้าวจี่

                                 (ฮีต ๓)            เดือนสาม / ป่าวเติน             ให้เอิ้นกัน / ทำบุญ
                                                    เอาข้าว / มาหมุน                     เสียบไม้ / ไฟจี่
                                                    ขาดน้ำอ้อย                            จั่วน้อย / น้ำตามี
                                                   เฮ็ดบุญ / ข้าวจี่                        จัดทุกปี / บุญใหญ่

ฮีตที่ 4 บุญเผวส หรือบุญมหาชาติ

                           (ฮีต ๔)         เดือนสี่ / ฟังเทศ                   บุญผเวส / เสพงัน               
                                                เทศน์/ สังกาสนั้น                  ฟังทั้งวัน / สุขใจ
                                                แห่ข้าว / พันก้อน                  เทิงม่วนฟ้อน / เซิ้งไป

                                                กันสิบ / สามได้                     แห่ผเวส / สู่นคร

ฮีตที่ 5 บุญสงกรานต์ (บุญเดือนห้า)

                           (ฮีต ๕)             เดือนห้า / สงกรานต์           ต่างกลับบ้าน / คืนนา
                                                เตรียมน้ำ / อบมา                  สรงปู่ย่า / เหมือนก่อน
                                                บุญสงกรานต์                        อีสานม่วน / ออนซอน
                                                หนุ่มสาว / พากันฟ้อน             เซาหายฮ้อน / เล่นน้ำสงกรานต์

ฮีตที่ 6 บุญบั้งไฟ(บุญเดือนหก)

(กาพย์เซิ้งบั้งไฟ ผาแดงนางไอ่) (ฮีต ๖)
โอ้ เฮ้าโอ่  เฮ้าโอ้ เฮ้าโอ่  
                บุญเดือนหก มาแข่งบั้งไฟ                บ้านใกล้ไกลกะมาโฮมกันม่วน
                ขอทบทวน เซิ้งเล่าตำนาน                เมืองโบราณ ทีตานครราช

                ฟังบทบาทตอนพญาขอม                  เพิ่นได้ซอม เห็นบ้านเมืองแล้ง
                เลยฟ้าวแจ้ง ไปบอกซู่เมือง               ให้ลำเลียงเอาบั้งไฟมาแข่ง

                ฟ้าวจัดแจ้งเสี่ยงฟ้าเสี่ยงฝน               มาหลายคนผาแดงแข่งท้า                 

                บั้งไฟขึ้นฟ้าเลยชนะกลับไป               ได้ขวัญใจไอ่ คำเคียงคู่   

                  ล่าวบ่อนอยู่ของท้าวภังคี                บาดาลมีบุตราพยานาค                      

                  ชาติก่อนหากเป็นคู่เคียงนอน           ยังอาวรณ์ ถึงน้องนางไอ่ 

                  มาชาติใหม่ยังห่วงหวลหา                แปลงกายมาปลอมเป็นกระฮอก
                  นางไอ่บอก ให้คนจับมา                  ศรยิงสา ตายซ้ำกรรมจ่อง

   
                ก่อนตายท่องคำ อธิฐาน                    ให้อลังกาลร่างกายสูงใหญ่
                ชาวพวกไพร่แบ่งสิ้นกันไป                  แม่นผู้ใด๋ ฮ่วมกินตายเสี่ยง

                หายจมเกลี้ยง กลายเป็นหนองหาน       ผลบุญทานผาแดงสร้างไว้             

                   จุติได้ ชื่อผญาแถน                        บั้งไฟแล่น  ขึ้นฟ้าบูชา    

                 บวงสวงพญาเดือนหกฝนส่ง                น้ำท่วมท่งฝนฟ้าเทลง

       โอ้เฮาโอ่  เฮ้าโอ้ เฮ้าโอ้

ฮีตที่ 7 บุญซำฮะ (บุญเดือนเจ็ด)

                  (ฮีต ๗)                      เดือนเจ็ด / ซำฮะ                     ก่อนจะลง / ทำนา
                                     เลี้ยงผี / ปูตา                                        ถือว่าตอบ / แทนคุณ

ฮีตที่ 8 บุญเข้าพรรษา (บุญเดือนแปด)

                     (ฮีต ๘)                      เดือนแปด / แล้ว                     เข้าพรรษา / ทำบุญ
                                        งดใจ / หมองขุ่น                                   สงฆ์จำวัด / บ้านเฮา

ฮีตที่ 9 บุญข้าวประดับดิน (บุญเดือนเก้า)

                           (ฮีต ๙)            พอถึง / เดือนเก้า              ทำบุญข้าว / ประดับดิน
                                              ทานให้ภูต / ผีกิน                  ข้าววางดิน / รับเอา

ฮีตที่ 10 บุญข้าวสาก  (บุญเดือนสิบ)

                           (ฮีต ๑๐)             เดือนสิบ / นี้                           บุญข้าวสาก / คองเก่า
                                              ผีเปรตญาติ / นั่งเฝ้า                        คอยรับบุญ / ส่งหา

ฮีต 11 บุญออกพรรษา (บุญเดือนสิบเอ็ด)

                              (ฮีต ๑๑)          เดือนสิบ / เอ็ดมา                แห่ผาสารท / ผึ้งกัน
                                                ร่วมเวียน / เทียนนั้น                 ในบุญออก / พรรษา

ฮีตที่ 12 บุญกฐิน (บุญเดือนสิบสอง)

                                          (ฮีต ๑๒)       เดือนสิบ / สอง                  สิ้น / ปวรณา
                                                           ลมหนาว / หวนมา                 พร้อมหน้า / เฮ็ดบุญกฐิน

 (ลำเต้ยธรรมดา)
                ฮ่วมกันกินทานสร้าง                          ชาวอีสานฮักกันมั่น แก่น
                บ่ขาดแคลนน้ำใจดีดี้                          ดีเกินร้อย บ่ขุ่น หมอง
                ถือฮีตคอง ของเค้า                            แต่โบราณเฮา ฮากเหง้า ปู่ย่า
                ภูมิปัญญา ศาสนา มากล้น                   มากล้น  มากล้น มากล้น            
                เฮาได้ซ้น เผิ่งยึดถือ                          นั้นละนา พ่อแม่หนา  ละนา ลุงป้าหน่า 
                ฮีบสิบสองมีมาแต่ดนแล้ว                    ให้สืบสานนำแนว ซ่อยกันไว้ ซ่อยกันไว้